Lachy Limanowskie

Zasięg geograficzny. Gwara Lachów Limanowskich leży na terenie jednej z 3 wysp gwar jednonosówkowych. 

Jest to wyspa limanowska z Limanową i Tymbarkiem jako najbardziej znaczącymi miejscowościami. Pozostałe wyspy to: wyspa suska i oświęcimska. Gwary te zostały opracowane z niezwykłą starannością przez prof. Jerzego Reichana w 2-tomowej monografii Małopolskie gwary jednonosówkowe. Granice wyspy limanowskiej wyznaczają orientacyjnie miejscowości: - od zachodu: Tokarnia - Krzeczów; - od północy: Lipnik - Słupia - Leszczyna; - od wschodu: Iwkowa - Wojakowa; - od południa: Konina - Lubomierz - Zalesie.

I. Cechy lokalne

1. Mazurzenie, np.: k^uosycek, kaͤm’åńocek, kurcota (‘koszyczek, kamieniaczek, kurczęta’).

2. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: ^uobrȯb ^uot k^uosy, byṷ osed m’ińoty, ńe vyrvåny (‘obrąb od kosy; był oset minięty, nie wyrwany’).

3. Samogłoski pochylone:

a) a pochylone, realizowane jako å lub o, np.: povṷůcyć p^uokṷåt; urvoṷ p^uotkovo (‘powłóczyć pokład - ‘zabronować podorywkę’; urwał podkowę’)

b) o pochylone, realizowane jako ů, np.: tšůsṷo, růvnym krokom, kůi̭, brůzda (‘trzósło, równym krokiem, koń, bruzda’)

c) e pochylone, realizowane jako y po spółgłosce twardej i miękkiej, np.: dysc, zab’yӡony, polyfka, d^uostaṷa gd^uova b’ydnå, rokam’i śe m’ysaṷo (‘deszcz, zabiedzony, polewka, została wdowa biedna, rękami się mieszało’).

4. Samogłoski nosowe.

Gwara Lachów Limanowskich to gwara jednonosówkowa, tzn. odpowiedniki literackiego ę i ą są mocno zbliżone i podstawą ustną w obu przypadkach jest o. Nie są one jednak identyczne, bo odpowiednik ę ma zwykle barwę o, zaś odpowiednik ą - barwę ȯ, tj. o nieco zwężone, np. na ṷȯko (‘na łąkę’). Nie jest to jednak wymowa regularna i konsekwentna. W gwarze tej widoczne są bowiem związki z gwarą Lachów Sądeckich, przejawiające się w tzw. „szerokiej” wymowie odpowiedników ę, a więc zbliżonej barwą do a.Taką wymowę notował jeszcze J. Reichan. Wymowa „szeroka” ustępuje jednak współcześnie bardzo mocno, w czym należy widzieć ujednolicanie systemu nosówkowego.

Rezonans nosowy.

4.1. W pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu) przed spółgłoską zwartą i szczelinową występuje o bez rezonansu, np.: klokaṷy na k^uolanak, zoby, zopce, dobže zag’ote, zap’oće, gośi, kurcota, gȯzva, vytšȯsaṷo śe, braṷo śe ^uobṷȯg na roko, rȯcka (‘klękały na kolanach, zęby, zębce, dobrze zagięte, zapięcie, gęsi, kurczęta, gązew, wytrząsało się, brało się obłąk na rękę, rączka’)

4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu). Poza końcówką -om w N. l. poj. w odmianie rzeczownikowo-przymiotnikowej i czasownikowej (z nasom bapkom - ‘z naszą babką’) dominuje typ -o.

A oto szczegóły:

1. odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):

•  o w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego, np.: myślo (‘myślę’)
• o w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. l. poj. na a jasne, np.: i̭edno sk’ibo, bral’i śf’ocono v^uodo, fkrocaṷo śe stolko (‘jedną skibę, brali święconą wodę, wkręcało się stalkę’)
• o w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. l. poj. na a pochylone, np.: dal’i na mso (‘dali na mszę’)

2. odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):

• o w 3. os. l. mn. czasu teraźniejszego, np.: i̭esce k^uoso k^uosomi (‘jeszcze koszą kosami’),
• o w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na drugo v’eś, mos robotno bab’ino (‘na drugą wieś, masz robotną babinę’),
• om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. χlyp s kavom, palmom śf’oconom (‘chleb z kawą, palmą święconą’).

Grupy eN, aN. W obu połączeniach dominuje typ oN, np.:

• eN > oN: v i̭eśońi, źom’a, ton vůs, śecońe (‘w jesieni, ziemia, ten wóz, sieczenie’)
• aN > oN, aͤN: bykaͤm’i, rokam’i śe robi^uo, åmon, grapkom’i (‘bykami, rękami się robiło, amen, grabkami’).

5. Protezy. Z tego zakresu odnotować należy labializację. Pozostały protezy występują zupełnie sporadycznie. Por.: śe pšy ^uoraṷo śe, k^uosa (‘się przyorało, kosa’).

II. Cechy lokalne

1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje w następujących pozycjach:

a) W wygłosie rdzeni, np.: ṷai̭cuk (‘łańcuch’),

b) W pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):

• w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: v rokak (‘w rękach’)
• w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. l. mn. przymiotników, zaimków itd., np.: o starodownyk žecak (‘o starodawnych rzeczach’)
• w końcówce 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np.: muśaṷak se kośić sama (‘musiałam sobie kosić sama’)
• w końcówce 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego, np.: byṷabyk ńe zdȯzyṷa (‘byłabym nie zdążyła’)

c) W partykule niek.

2. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: i̭oi̭ka ńesṷy (‘jajka niosły’).

3. Brak przedniojęzykowego ł; w jego miejsce występuje niezgłoskotwórcze u, czyli ṷ, podobnie jak w polszczyźnie literackiej.

4. Przejście wygłosowego ń w jotę unosowioną, np. kůi̭ (‘koń’). Podobnie przed zwartoszczelinowymi i zwartymi, np.: ṷai̭cuk (‘łańcuch’).

5. Twarde k, g przed końcówką -om (< z -em) w N. lp. rzeczowników, np. za pṷugom, patykom, z makom (‘za pługiem, patykiem, z makiem’).

6. Podwojenie s w wybranych formach: po lassak, po leśśe (‘po lasach, po lesie’).

7. Morfem -ygo w D. l. poj. w odmianie przymiotnikowej, np. tygo starygo, np.: na i̭ednygo (‘na jednego’).

8. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: d^uo stai̭ńe (‘do stajni’).

9. Prefiks ^uoz- (roz-), np.: ^uoskṷadać, ^uozm’atać, (‘rozkładać, rozmiatać ‘rozrzucać gnój w polu’).

10. Występowanie tzw. pluralis maiestaticus, tzn. form liczby mnogiej przy zwracaniu się do osób starszych lub ich wspominaniu, np. nasa bapka godal’i. U osób z najstarszej grupy wiekowej jest to cecha występująca konsekwentnie.

Prof. dr hab. Józef Kąś