Rzemiosło obok pasterstwa i rolnictwa było jedną z głównych gałęzi gospodarki na Spiszu. Podstawowe przedmioty domowego użytku wykonywane były w ramach własnego gospodarstwa. Istniały również wyspecjalizowane w danej dziedzinie warsztaty rzemieślnicze, świadczące ogólnodostępne usługi. Do lat 20-tych XX w. warsztaty rzemieślnicze istniały we wszystkich wsiach Spisza, poza Falsztynem i Niedzicą Zamek, które to miejscowości zależne od dworu nie mogły korzystać z pracy własnych rzemieślników.
Jedną z najbardziej charakterystycznych i popularnych dziedzin była obróbka drewna, czyli ciesielstwo, stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo oraz snycerstwo. Wiązało się to z łatwością zdobycia materiału i jego obróbki, niewymagającej skomplikowanych narzędzi. Wyroby drewniane cechowała duża precyzja wykonania, zdolność doboru odpowiednich gatunków drewna, bogate zdobnictwo.
Każda wieś na Spiszu miała swoich cieśli, którzy nieraz byli najmowani do pracy w innych miejscowościach, np. w sąsiednim regionie podhalańskim. Budowy domów, kościołów oraz obiektów przemysłowych (tartaki, młyny, folusze) podejmowali się tylko najlepsi fachowcy. Podstawowym materiałem był świerk (smrek), ale używano również innych rodzajów drewna, m.in. modrzewia czy jodły (np. kościół w Jurgowie zbudowany jest z drewna jodłowego).
Stolarstwo podobnie jak ciesielstwo cieszyło się dużym powodzeniem i poważaniem na Spiszu. Najwięcej stolarzy skupiało się w: Czarnej Górze, Jurgowie, Frydmanie, Kacwinie oraz Nowej Białej. Stolarze dzielili się na budowlanych – wykonywali stolarkę okienną i drzwiową oraz meblowych wykonujących pozostałe wyposażenie wnętrza. W przeszłości w tradycyjnych, drewnianych izbach niemal wszystkie przedmioty codziennego użytku były wykonane z drewna: ławy, stoły, stołki, stolicki, łóżka, skrzynie, półki na naczynia, szafki do przechowywania drobnych rzeczy, bogato rzeźbione łyżniki, solniczki, łyżki, czy czerpaki. Skrzynie na Spiszu były niemalowane, które potrafił wykonać każdy stolarz oraz malowane, wyrabiane tylko w Kacwinie. Z drewna był wykonywany prawie cały sprzęt pasterski zabierany do szałasów, m.in. obońki na mleko, dzieżki, konewki, rajtopki, formy do wyrobu serów. Przy ich wyrobie stosowano techniki od bednarskiej po wycinaną i drążoną. Także wszelkie narzędzia tkackie lub ich elementy (trojacki, sceci, spulorze, wartkie kądziele) oraz narzędzia pracy - rajbacki, kijanki, grabie. Wyroby te, starannie wykonywane i ozdobione tradycyjną ludową ornamentyką, nierzadko były prawdziwymi dziełami sztuki. Jak chodzi o snycerstwo to jest ono jedną z nielicznych dziedzin kontynuowanych do dzisiejszych czasów na terenie Spisza. Wyrabiana jest drobna galanteria drewniana: łyżki, czerpaki, solniczki, skrzynki, kufle, naczynia bednarskie, korytka itp.
Istotną rolę w działalności rzemieślniczej pełniły takie dziedziny jak: kołodziejstwo, czyli wyrób wozów i części do nich, a szczególnie kół. Największymi ośrodkami kołodziejskimi były Czarna Góra i Jurgów. Ważną dziedziną był wyrób gontów na pokrycie dachów. Gonty strugano na specjalnie skonstruowanych ławach, tzw. dziadkach. Koszykarstwo na Spiszu występowało praktycznie w każdej wsi, najczęściej gospodarze wyrabiali sobie koszyki na własny użytek. Do wyrobu stosowano gałęzi świerkowych, korzeni jałowca i wikliny.
Bardzo ważny i prężnie działający na Spiszu był przemysł włókienniczy: wełniany i lniany. Główne ośrodki tkackie to Czarna Góra, Jurgów i Rzepiska, ale także Dursztyn, Łapszanka, Łapsze Niżne i Łapsze Wyżne, gdzie wyrabiano na tyle dużo płótna lnianego i sukna z wełny, że po zaspokojeniu potrzeb domowych, sprzedawano je na jarmarku w Nowym Targu. Prawie w każdym domu znajdowały się krosna, na których głównie zimą tkano płótno. Obróbką lnu zajmowały się głównie kobiety. Wszystko wykonywano samodzielnie – od zasiania lnu, aż do utkania tkaniny na krosnach. Z utkanego płótna lnianego o różnej grubości szyto elementy odzieży, ale także bieliznę pościelową, obrusy itp. W niektórych wsiach (m.in. w Jurgowie) tkano charakterystyczne tkaniny rąbkowe z najcieniej przędzionych lnianych nici, co wymagało dużych umiejętności. Z płótna tego, przypominającego tkaninę tiulową, wykonywano odświętne spódnice tzw. fartuchy, zopaski, chusty, rańtuchy (rodzaj szala). Sukno wełniane natomiast, po uprzędzeniu i utkaniu należało sfolować w foluszu. Miejscowości położone najbliżej Tatr Bielskich i mające największe tradycje pasterskie (Czarna Góra, Jurgów i Rzepiska) wytwarzały najwięcej sukna. Szyto z niego głównie portki, sukmany, kurtki. Podobnie wyglądała sytuacja jak chodzi o kuśnierstwo. Szyto głównie kożuchy oraz serdaki, początkowo białe, później barwione na brązowo i bogato haftowane. Obróbka skóry pozwalała na wykonie obuwia, czyli kierpców, a także pasów bacowskich. Haftem m.in. na koszulach, wyrobem koronek (forbótek) czy mereżek, którymi ozdabiano ówczesne ubiory, zajmowały się kobiety. Haftowano ściegiem krzyżykowym lub łańcuszkowym. Haftem na suknie (sukmanach, portkach) zajmowali się mężczyźni.
Do nieco mniej popularnych, ale uprawianych zawodów na Spiszu należało garncarstwo, które jednak na tym terenie zanikło pod koniec XIX w. Obróbką metalu, a głównie kowalstwem zajmowali się w dużej mierze Cyganie. Kuźnie znajdowały się we wszystkich miejscowościach Spisza poza Niedzicą Zamek, Falsztynem, Łapszami Niżnymi i Rzepiskami.
Rzemiosło artystyczne na omawianym terenie skupia się głównie na malarstwie i rzeźbie. Odwoływano się w głównej mierze do tematyki religijnej. W dawnej izbie ważne miejsce zajmował tzw. święty kąt, w którym powieszone były obrazy malowane na szkle oraz oleodruki. W kwestii dotyczącej rzeźby ludowej najczęściej przedstawiano Matkę Bożą, Chrystusa Frasobliwego, świętych. W Jurgowie, w latach 40-tych XX w. powstała nawet szkółka rzeźbiarska kształcąca zdolną młodzież w dziedzinie snycerki, której kontynuacji podjął się rzeźbiarz Andrzej Gombos tworząc jeden z najbardziej znanych ośrodków rzeźbiarskich i snycerskich. Wyrabiano: łyżniki, talerze, półmiski, czerpaki, ciupagi, szkatułki, albumy, notesy. A. Gombos zajmował się również rzeźbą figuralną, płaskorzeźbą oraz korzenioplastyką. Istotnym elementem w rozwoju artystycznym Spisza, było powstanie w 1951 roku w Jurgowie filii Podhalańskiej Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego (CPLiA). Celem jej było promowanie sztuki zakorzenionej w rodzimych tradycjach. Współpracę podjęła w tym czasie zdecydowana większość twórców ludowych z terenu Czarnej Góry, Jurgowa i Rzepisk.
Sylwia Plucińska
Bibliografia:
Janicka-Krzywda U. praca zbiorowa „Kultura ludowa Górali Spiskich” Kraków 2012 Oficyna Wydawnicza „Wierchy”; Starek E. Strój spiski [w:] „Atlas polskich strojów ludowych” PTL Poznań 1954; Stokłosa J. „Budownictwo i zdobnictwo w Jurgowie na Spiżu” [w:] Kwartalnik etnograficzny Lud Tom XIV, Towarzystwo Ludoznawcze Lwów 1909; Stokłosa J. „Tkactwo ludowe w Gruszowcu i Jurgowie” 1909 Polska Akademia Umiejętności Kraków 1920
